Relatiepatronen | en de kracht van Transactionele Analyse
In mijn praktijk zie ik dagelijks terugkerende patronen tussen partners. Twee volwassen mensen kunnen elkaar soms triggeren op een manier die doet denken aan ouder-kind interacties. De één reageert ineens kinderlijk gekwetst, de ander neemt als vanzelf de rol van strengere ouder op zich. Dit gebeurt meestal onbewust. Het psychologische model van Transactionele Analyse (TA) biedt hier waardevolle inzichten in.
Voorbeeld: André en Paulien
André verzucht: “Ik kan het ook nooit goed doen.” Hij voelt zich afgewezen en onzeker. Paulien luistert amper en reageert fel: “Ik trek de kar helemaal alleen.” Ze sluit af met de opmerking dat het soms voelt alsof ze drie kinderen heeft, in plaats van twee. Dit is geen gelijkwaardig gesprek, maar een botsing van ego-posities.
Voorbeeld: Jesse en Annabel
Ook Jesse en Annabel laten zien hoe snel partners in oude rollen kunnen schieten. Annabel verdedigt haar autonomie met: “Jij bepaalt mijn leven niet.” Jesse daarentegen verwijt haar dat ze er niet is voor het gezin: “De kinderen hebben ook een moeder nodig.” In feite spreken hier niet hun volwassen zelven, maar hun kind- en ouderdelen.
Het uitgangspunt van TA: Ik ben OK, jij bent OK
Thomas Harris, grondlegger van Transactionele Analyse, beschreef in zijn boek “Ik ben OK, jij bent OK” hoe we communicatie vaak vanuit oude rollen voeren. Zodra we leren schakelen naar onze volwassen positie, kunnen we veel bewuster en gelijkwaardiger reageren.
Hoe onze hersenen | oude ervaringen opslaan
Tijdens hersenoperaties, waarbij patiënten bij bewustzijn blijven, ontdekten artsen dat het stimuleren van bepaalde hersengebieden levensechte herinneringen activeert – compleet met de oorspronkelijke emotie. Dit laat zien hoe gedetailleerd en diep onze ervaringen zijn opgeslagen.
Ons brein als emotionele bodycam
Vanaf de baarmoeder registreert ons brein alles: beelden, geluiden, gevoelens. Het werkt als een soort bodycam met oneindig geheugen. Veel van deze ‘opnames’ herinneren we ons niet bewust, zeker niet uit de eerste levensjaren, maar ze zijn er wél. En ze kunnen ons gedrag vandaag nog steeds beïnvloeden.
Hoe ervaringen zich opstapelen
Ons brein groepeert soortgelijke ervaringen. Dat maakt dat één kleine opmerking of gebeurtenis in het nu, een hele berg van oude gevoelens kan activeren.
A + A + A = 10 x A
Een enkele gebeurtenis in het heden die lijkt op iets uit het verleden, kan als een snelkoppeling werken naar die hele berg oude gevoelens. Daardoor voelt één onschuldige opmerking ineens als een enorme aanval. Dat verklaart waarom onze reactie soms buitensporig sterk is.
Een persoonlijk voorbeeld
Toen mijn kinderen klein waren, pakten ze me soms enthousiast vast. Tot mijn verbazing voelde ik dan irritatie opkomen. Inmiddels weet ik dat dit mijn kindpositie activeerde: een oud gevoel van onvrijheid of ongemak dat toen blijkbaar vaak voorkwam. Mijn reactie had weinig met het moment zelf te maken, maar des te meer met het verleden, met hoe ik zelf als kind opgegroeid ben.
Voorbeelden uit de praktijk
Ik hoor vergelijkbare verhalen van cliënten. Een man die gespannen raakt zodra hij iemand de trap op hoort komen. Een vrouw die ongemak voelt als haar kinderen met hun vader praten. Of mensen die zeggen: “Ik voel me dan zo klein” of “Ik lijk dan ineens op mijn moeder, en dat wil ik juist niet.” Zulke reacties wijzen erop dat iemand geraakt wordt in een oude ego-positie.
Je relatie als spiegel: TA in de praktijk
Juist in je liefdesrelatie komen deze patronen boven drijven. Iets kleins dat je partner doet, kan een hevige reactie in jou losmaken. Alsof je automatische piloot het overneemt. TA helpt je om te begrijpen waar dit vandaan komt en hoe je weer terug kunt keren naar je volwassen zelf.
Van één trigger naar een berg gevoelens
Die overweldigende reactie ontstaat dus niet door wat er nu gebeurt, maar door alles wat er ooit was. Eén vonkje kan een hele stapel oud materiaal in vuur en vlam zetten.
De drie ego-posities volgens Transactionele Analyse
TA onderscheidt drie interne ‘rollen’ die je onbewust kunt aannemen:
- Ouder – de stem van je opvoeders, gevormd door hun normen en gedrag.
- Kind – je emotionele deel, met gevoelens en overtuigingen uit je jeugd.
- Volwassene – je bewuste, reflectieve zelf in het hier en nu.
De ouder- en kindposities zijn gevormd in je eerste levensjaren en blijven – bewust of onbewust – meespelen. We gaan daar straks verder op in.
Transactionele Analyse | en de drie ego-posities uitgelegd
Transactionele Analyse (TA) is zo krachtig omdat het herkenbaar en toegankelijk is. Iedereen heeft een beeld bij zijn ouders: hoe ze leefden, met elkaar omgingen en hoe ze met jou als kind omgingen. Ook kun je makkelijk contact maken met je jongere zelf – je innerlijke kind. Dit maakt het toepassen van TA in relaties verrassend eenvoudig. Onderstaande illustratie geeft een overzicht van de drie kernposities.
De Ouderpositie – de stem van toen
De ouderpositie bestaat uit alle normen, overtuigingen en opvattingen die je onbewust hebt overgenomen van je ouders of opvoeders. Zoals je als kind een taal leert door te luisteren, zo neem je ook overtuigingen over zonder ze bewust te toetsen. Wat kreeg je mee over hoe relaties horen te zijn? Over goed en fout? Over jezelf? Dit alles ligt als een interne stem opgeslagen en stuurt je gedrag, vaak zonder dat je het doorhebt.
Overtuigingen die je sturen
In deze positie bevinden zich al jouw ‘waarheden’ over de wereld, vaak letterlijk afkomstig van je ouders. Sommige helpen je vooruit, maar veel zijn beperkend. Een sterk ontwikkelde ouderpositie uit zich vaak in veel oordelen – over jezelf én anderen – en minder openheid voor andere zienswijzen.
De Kindpositie – je emotionele reflexen
De kindpositie bestaat uit opgeslagen gevoelens, overtuigingen en reacties uit je vroege jeugd. Hoe heb je jezelf als kind ervaren? Welke conclusies trok je toen over jezelf, anderen en het leven? Hier ligt de basis voor je zelfbeeld. De kindpositie is emotioneel gekleurd en komt vaak in actie op momenten dat je geraakt wordt.
Herken de kindpositie in je gedrag
De kindpositie kun je herkennen aan situaties waarin:
- Je onverwacht heftig reageert en je niet snapt waarom.
- Je hulp afwijst en alles alleen wilt doen, uit angst om afhankelijk te zijn.
- Je juist sterk leunt op de ander en bevestiging of aandacht zoekt.
- Je vastzit in destructieve gewoontes of verslavingen die moeilijk te doorbreken zijn.
- Je moeite hebt om keuzes te maken of vastloopt in besluiteloosheid.
- Je worstelt met verlatingsangst of bindingsangst in je relatie.
De Volwassen positie – jouw evenwichtige zelf
De volwassen positie is jouw innerlijke leider. Het is het deel van jou dat de situatie met rust, helderheid en realisme benadert. Vanuit deze positie reageer je op wat nú gebeurt, in plaats van op wat ooit was. Hier ben je open, lerend en afgestemd. Je voelt je verbonden met jezelf én met de ander.
Hoe gelukkig ben jij in je relatie?
Test jouw relatie hier
Wat maakt een relatie sterk en blijvend?
Onderzoek toont aan dat er negen belangrijke pijlers zijn die bijdragen aan een gelukkige en duurzame relatie. Benieuwd hoe jullie relatie ervoor staat? Ontdek wat al goed gaat en waar misschien nog groeimogelijkheden liggen.
Gezonde en ongezonde | kanten van elke ego-positie
Elke ego-positie kent zowel positieve als negatieve uitingsvormen. Onderstaand overzicht laat dit mooi zien, inclusief de varianten binnen de ouder- en kindpositie:
- De structurerende ouder past goed bij het aangepaste kind.
- De voedende ouder matcht vaak met het vrije kind.
De gezonde kanten van elke positie (+)
In een evenwichtige relatie bieden deze posities structuur, zorg, spontaniteit en samenwerking. Een voedende ouder zorgt met liefde, een structurerende ouder biedt kaders. Het vrije kind leeft met speelsheid, het aangepaste kind houdt rekening met anderen. En de volwassene is de stabiele factor die tussen deze rollen schakelt.
De valkuilen van elke positie (-)
Wanneer balans ontbreekt, ontstaan ongezonde dynamieken:
- Ouderpositie: Gezonde grenzen kunnen doorslaan in veroordeling, controle of betutteling. Gevolg: het kind raakt onderdanig of juist opstandig en rebels.
- Kindpositie: Gezonde spontaniteit kan omslaan in egocentrisch gedrag, gebrek aan grenzen of slachtofferschap. Het kind past zich te veel aan óf zoekt de confrontatie op.
Het doel van TA is niet om bepaalde posities uit te schakelen, maar om ze te herkennen en bewust vanuit de volwassen positie te sturen. Daar ligt jouw kracht en de sleutel tot gezonde communicatie en verbinding.
Bewustwording | als sleutel tot groei
Nu je meer weet over de drie ego-posities binnen de Transactionele Analyse, rijst de vraag: wat kun je ermee? Hopelijk ben je nieuwsgierig geworden. Welke van deze posities herken je bij jezelf? Zie je ze terug in je relatie, of misschien in het contact met je kinderen? Hoe alerter je wordt op de rol die je op een bepaald moment aanneemt, hoe meer ruimte je creëert voor persoonlijke groei en verbinding.
Rust activeert je volwassen positie
Wanneer je ontspannen bent, ben je doorgaans beter in staat om vanuit je volwassen positie te reageren. Je kunt helder denken, creatieve oplossingen bedenken en relativeren. Rust vergroot je zogeheten ‘Window of Tolerance’ – je emotionele speelruimte – en daarmee je veerkracht.
Stress triggert automatische patronen
Zodra je stress ervaart, wordt je blik vernauwd. Je bent gefocust op wat mis kan gaan, en schiet sneller in een oude reactie: een kritische ouderstem of een gekwetst kindgevoel. Je automatische piloot neemt het over. Herken je dat bij jezelf? Vraag anders eens aan je omgeving hoe jij reageert onder druk – dat levert vaak verrassende inzichten op.
Word nieuwsgierig naar je eigen reactie
Wanneer je leert opmerken vanuit welke positie je reageert, kun je er bewuster mee omgaan. Al het onderzoeken begint met nieuwsgierigheid. Hoe beter je leert schakelen tussen de posities, hoe vaker je zult merken dat jouw volwassen zelf aan het roer blijft.
Wanneer je kindpositie het overneemt
Stel: je partner maakt een opmerking die je triggert. Plots voel je je onzeker, boos of verdrietig. Grote kans dat je op dat moment reageert vanuit je kindpositie. Zonder dat je het doorhebt, neemt je innerlijke kind het stuur over. Je volwassen ik verdwijnt tijdelijk naar de achtergrond. Het erkennen en even doorvoelen dat je in je kind positie getriggerd word helpt om de volwassene het stuur weer over te laten nemen.
Het verschil tussen onbewust en bewust reageren
Wanneer je ditzelfde gevoel opmerkt en erkent, maar niet automatisch reageert, blijft je volwassen positie actief. Je herkent dat je geraakt bent, zonder jezelf te verliezen in de emotie. Vanuit deze positie kun je wél kiezen hoe je reageert. Dat maakt een wereld van verschil – het brengt rust, ruimte en zelfregie.
Het geheim van geluk in de liefde
om direct toe te kunnen passen
Dit e-book biedt je:
- Het geheim van de cyclus achter elke liefdesrelatie.
- Inzicht in dé negen pijlers van een gezonde relatie.
- Zeven praktische tips om dagelijks toe te passen.
- Een heldere instructie van de Imago dialoog.
Hoe ego-posities | invloed hebben op communicatie
Volgens de Transactionele Analyse loopt communicatie bijna altijd via vaste banen – ofwel in een parallel patroon:
- Volwassene ↔ Volwassene
- Ouder ↔ Kind en omgekeerd
Zolang deze communicatie op hetzelfde niveau plaatsvindt, blijft er verbinding. Maar zodra de lijnen kruisen, stopt het contact. Dit gebeurt sneller dan je denkt.
Praktijkvoorbeeld: Pieter en Janneke
Volwassen communicatie (gewone lijnen)
Stel: Pieter vraagt Janneke “Hoe laat is het?” – op een neutrale toon. Janneke hoort dit als een praktische vraag en antwoordt vanuit haar volwassen positie: “Kwart over acht.” Prima communicatie.
Ouder-kind communicatie (stippellijn)
Maar stel nu dat Pieter deze zelfde vraag stelt met een ondertoon van irritatie (ouderpositie). Janneke voelt zich aangesproken, en haar kindpositie wordt geraakt: “Ja hoor, ik doe het al!” – nu communiceren ze ook parallel, maar via het ouder-kind-kanaal. Nog steeds begrijpelijk, maar vaak spanningsvol.
Hoe herken je de ouder-kind dynamiek?
Doorgaans herken je de ouder-kind dynamiek vrij snel als je TA begrijpt. Volwassen communicatie is vrij neutraal van lading, terwijl een ouder-kind dynamiek vaak al meteen emotionele lading krijgt. De kind-positie zit in een typische kinderlijke emotie, die herkenbaar is vanuit de eigen jeugd. De ouder-positie zit in een meer kritische veroordeling en voelt vaak irritatie.
Wat als communicatie kruist? – Voorbeeld 1
De communicatie stokt zodra de lijnen elkaar kruisen. Bijvoorbeeld:
- Pieter vraagt rustig naar de tijd (volwassen positie).
- Janneke voelt zich aangevallen en reageert vanuit haar kindpositie: “Ik doe het nu al, oké?!”
De verbinding herstellen
Deze kruising zorgt voor onbegrip en frustratie. Pieter begrijpt de felle reactie niet – hij bedoelde het neutraal. Wil hij de verbinding herstellen, dan kan hij twee dingen doen:
- Hij kan bewust in zijn volwassen positie blijven en rustig aangeven wat hij bedoelde, in de hoop dat Janneke uit haar kind-positie komt. Als dat gebeurt, dan zijn ze weer beiden in hun volwassen positie en dat is waar je wilt zijn.
- Pieter kan ook onbewust naar zijn ouder-positie springen. Dit komt helaas vaak voor als de ander in de kind-positie zit. Als Pieter dit doet is de verbinding ook herstelt, alleen zitten beiden nu in een ouder-kind patroon en daar moet je eigenlijk ver vandaan blijven.
Voorbeeld 2: de moraliserende reactie
Pieter stelt weer de vraag. Janneke reageert dit keer vanuit haar ouderpositie: “Houd zelf de tijd maar in de gaten.” Als Pieter in zijn volwassen positie blijft, is er een kans dat Janneke zich corrigeert en ook terugkomt in haar volwassen houding. Zo herstellen ze samen de communicatie.
Wat kun je hiermee | in je dagelijks leven?
Let bij jezelf op wie er aan het stuur zit: je volwassen zelf, je innerlijke kind of je innerlijke ouder? Alleen al het herkennen hiervan maakt dat je bewuster wordt van je automatische reacties. En dat geeft ruimte om te kiezen hoe je wilt reageren. Hoe vaker je terugkeert naar je volwassen positie, hoe meer regie je ervaart over je gedrag, relaties en keuzes.
